Metody aktorskie

Spis treści
Metody aktorskie
System Stanisławskiego
Metoda Strasberga
Metoda Czechowa
Koncepcja Stelli Adler
Technika Meisnera
Metoda Grotowskiego
Metoda Brechta

Metody aktorskie
Oglądamy ich w wielkich produkcjach albo na małych scenach. Podziwiamy, zazdrościmy, a nawet czasami ich nie rozumiemy. Aktorstwo to specyficzny, ale fascynujący zawód. Niewielu osobom udaje się dostać do szkoły aktorskiej, ukończyć ją, a co dopiero dostać rolę swoich marzeń. Kiedy to w końcu się udaje, potrzeba mnóstwo czasu, by dobrze wcielić się w rolę. Nie wystarczy nauczyć się kwestii na pamięć i grać twarzą oraz ciałem. Na początku może być trudno, lecz pamiętajmy, iż istotą aktorstwa są emocje, a żeby wiarygodnie je pokazać, trzeba je zrozumieć, a zwłaszcza – poczuć. Ci, którzy próbują swoich sił w aktorstwie, marzą o tym, by dorównać Meryl Streep czy Robertowi De Niro. Nie każdy jest w stanie to osiągnąć, ale to też nie oznacza, że będzie skazany na porażkę. Jak grać, by zapisać się w historii Hollywood? Należy obrać odpowiednią metodę, a jest ich wiele. Oto przykłady najpopularniejszych metod aktorskich.

System Stanisławskiego

Konstanty Stanisławski
Konstanty Stanisławski – od niego wszystko się zaczęło. Jego nauki tworzą podwaliny współczesnego aktorstwa. To on przetarł szlaki następnym pokoleniom aktorów. Stworzył zbiór reguł sztuki aktorskiej nazywany dziś Systemem Stanisławskiego, w oparciu którego inni teoretycy stworzyli własne metody aktorskie, m.in. Lee Strasberg.

Urodził się 5 stycznia/17 stycznia 1863 roku w Moskwie pod nazwiskiem Konstantin Siergiejewicz Aleksejew. Jego rodzina nie patrzyła zbyt przychylnie na jego zawód, więc w obawie przed zszarganiem dobrego imienia rodziny zmienił nazwisko. Rosjanin nie był tylko aktorem, ale też reżyserem, etykiem teatralnym i wykładowcą. Aktywnie uczestniczył w życiu teatralnym, gdyż sam teatr był dla niego życiem. Jednak, pomimo tak wielkiego zaangażowania, czuł pewien niedosyt, więc postanowił poczynić zmiany, które na zawsze zrewolucjonizowały nie tylko rosyjski teatr, ale również światowe aktorstwo. Konstanty Stanisławski był jednym z największych reformatorów aktorstwa. Wyznawał on zasadę, która zakładała, że wszystko, czego aktor potrzebuje, jest w nim samym, a szczególnie w jego świadomości. Aktor więc musi ćwiczyć pamięć nie tylko przez powtarzanie kwestii ze scenariusza, ale powinien sięgać do swoich wspomnień, by przywołać konkretne emocje. Aktor musi wydobyć podobne emocje, doświadczenia życiowe, które w ten sposób łączą go z postacią.

Stanisławski powtarzał: “Nie ma małych ról, są tylko mali aktorzy”, dając tym samym do zrozumienia, że każda, nawet najmniejsza rola jest ważna i może zostać zapamiętana, jeśli tylko aktor się przyłoży. Należy nie tylko wiernie odtwarzać rzeczywistość, ale tworzyć nową.

Wśród technik, jakie podsuwał swym studentom, było proste zadawanie pytań: “co, jeśli/gdyby”, np. “Jak się zachowam, gdyby książka, którą mi podasz nagle ożyła?”. Na grę aktora wpływają również wyobraźnia, obserwacja, a także gra jego partnera. Trzeba być gotowym na każdy bodziec, na to, co podsuwa nam partner i być gotowym do improwizacji.

Rosjanin uznawał, iż praca nad rolą nie powinna ograniczać się do samego scenariusza. Zachęcał do zgłębienia granej postaci poprzez spisanie życiorysu i stworzenia rytuałów tej persony. Co najważniejsze, przedstawienie nie mogło się skończyć wraz z zapadnięciem kurtyny. Przedstawienie musi trwać.

Konstantin Stanisławski zmarł 7 sierpnia 1938 w Moskwie, a jego metodę rozpowszechnił Michaił Czechow i Lee Strasberg. Dziś czerpią z niej tacy aktorzy jak: Christian Bale, Al. Pacino czy Meryl Streep, a ta lista się nie kończy. Jego nauki zostały opisane w trzech pozycjach książkowych: Praca aktora nad sobą, Praca aktora nad rolą i Moje życie w sztuce.

Metoda Strasberga

Lee Strasberg
Lee Strasberg urodził się 17 listopada 1901 w Budzanowie. Był głównie wykładowcą sztuki aktorskiej, sam rzadko występował, ale gdy się już pojawiał, to nie dał o sobie zapomnieć, jak w filmie Ojciec Chrzestny II. Był współzałożycielem Group Theatre, do którego należała również Stella Adler.

Odczuwaj!
Lee Strasberg zrewolucjonizował kino amerykańskie, a następnie światowe. Osiągnął to, dzięki swojej metodzie, którą stworzył, inspirując się naukami Stanisławskiego. Jednak Strasberg poszedł o krok dalej. Według niego aktorowi nie wystarczy zagłębienie się w daną postać, zrozumienie jej. Aktor musiał stać się postacią. Zaczynając od fizycznych przemian, jak przytycie czy schudnięcie do roli, kończąc na przebywaniu przez jakiś czas w danym środowisku, które ma zostać ukazane w filmie. Jeśli postać przeżywa jakąś tragedię, to aktor musi sięgnąć do swoich życiowych doświadczeń i odnaleźć podobną sytuację, emocje i je przywołać, a następnie przeżyć po raz kolejny. Istotne jest prawdziwe odczuwanie.

Pamięć emocjonalna jest jednym z głównych filarów tej metody. Nie zgadzała się z tym Stella Adler, przez co weszła w konflikt ze Strasbergiem. Wielu aktorów obawiało się takiego sposobu pracy nad rolą, gdyż korzystanie z własnych doświadczeń, często traumatycznych i przeżywanie je od nowa, w dodatku na scenie, nie wpływa korzystnie na zdrowie psychiczne człowieka. Dlatego Strasberg wyznaczył granicę – aktorzy mogli sięgać pamięcią jedynie 7 lat wstecz. Dodatkowo zachęcał studentów do brania udziału w seansach psychoanalizy, gdzie mogliby rozpracowywać własne traumy. Cienka granica
Tę metodę stosują najbardziej znani aktorzy — może dzięki temu osiągnęli sukces? Należy jednak uważać, by całkiem nie przekroczyć granicy między odgrywaniem danej postaci a byciem nią naprawdę. Może mieć to ogromny wpływ na życie aktora, jak w przypadku Heatha Ledgera, który stworzył świetną kreację Jokera w filmie Mroczny rycerz. Ledger był tak pochłonięty rolą, że postanowił odizolować się od ludzi, prowadził również dziennik z niepokojącymi zapiskami. Aktor zmarł kilka miesięcy po nakręceniu scen do tegoż filmu. Dla wielu stał się najlepszym Jokerem w historii, niektórzy jednak uważają, że ta rola pośrednio przyczyniła się do jego śmierci. Kolejnym przykładem świetnie ilustrującym tę metodę jest Joaquin Phoenix, który wcielił się w Johnny’ego Casha. Phoenix, żeby jak najlepiej odegrać swą rolę, zaczął nadużywać alkoholu oraz nauczył się gry na gitarze. Jak widzimy, niejeden aktor dla roli potrafi zrobić wszystko.

Lee Strasberg zmarł 17 lutego 1982 roku w Nowym Jorku. Jego uczniami byli m.in. James Dean, Marilyn Monroe i Dustin Hoffman.

Metoda Czechowa

Michaił Czechow
Michaił Czechow urodził się 29 sierpnia 1891 w Moskwie, był najbliżej związany ze swoim mentorem Konstantinem Stanisławskim, najpierw jako uczeń i to w uznaniu Stanisławskiego – jako najlepszy, a później jako współpracownik. Czechow cenił artyzm Stanisławskiego, lecz dostrzegał pewne braki. Uważał, iż aktorzy, którzy sięgają do własnych osobistych doświadczeń – ograniczają się. Rozwinął więc metodę Stanisławskiego, sięgając do zagadnień z jogi oraz antropozofii Rudolfa Steinera. Na metodę Michaiła Czechowa składa się czteroetapowy proces pracy aktora nad rolą. Pierwszy etap to uważne czytanie tekstu i „aktywne czekanie”. Aktor zapoznaje się ze swoją postacią, fabułą, najlepiej robiąc przy tym notatki, rysunki oraz zapisując skojarzenia, nawet te, które wydają się absurdalne. Ten proces jest niezwykle istotny, gdyż daje podświadomości dodatkowy materiał. Nie należy zbytnio intelektualizować, wchodzić w poważne rozważania. Zamiast tego lepiej aktywnie czekać, słuchając uważnie tego, co przynosi czytana sztuka. Czechow określił ten etap jako “muzyczny”, gdyż opiera się na dokładnym wsłuchiwaniu w tekst. Tak, jak wsłuchujemy się w dane otoczenie, dochodzące do nas dźwięki, tak samo aktor powinien postępować z czytaną sztuką, odnajdować w niej melodię i rytm. Co ważne, aktor powinien być nie tylko skupiony, ale i odprężony, ponieważ tylko wyciszony umysł będzie w stanie wytworzyć oryginalną twórczość. Aktywne czekanie polega na zadawaniu pytań (Czego chcesz? Jaki jest twój cel? Co czujesz?) i spokojnym czekaniu na odpowiedź. Technika ta wymaga dużo cierpliwości. Drugi etap pracy to lektura sztuki z całym zespołem. Aktor musi ciężko pracować nie tylko ze swoimi partnerami do gry i reżyserem, ale również z własną wyobraźnią. Świadoma praca z pojawiającymi się myślami, skojarzeniami i obrazami to najważniejsze zadanie jakie stoi przed aktorem. Musi także słuchać wskazówek reżysera. Kolejnym, do tego najdłuższym, etapem są próby sytuacyjne. To proces wcielania się w swoją postać, który jest ułatwiony przez zadawanie pytań: Jak chodzi moja postać? Jak patrzy? Jak mówi? Ostatnim etapem jest oswajanie się z miejscem, czyli ze sceną oraz ze wszystkimi rekwizytami, kostiumami i oświetleniem.

Michaił Czechow wyszkolił między innymi Clinta Eastwood i Marilyn Monroe. Wystąpił w kilku filmach, a za drugoplanową rolę w Urzeczone Alfreda Hitchocka został nominowany do Oscara. Zmarł 30 września 1955 w Beverly Hills.

Koncepcja Stelli Adler

Stella Adler
Stella Adler urodziła się 10 lutego 1901 w Nowym Jorku. Już w wieku czterech lat zadebiutowała na scenie. Ogromnym wpływem na aktorkę było zetknięcie się z Moskiewskim Akademickim Teatrem Artystycznym kierowanym przez Konstantego Stanisławskiego. Dużym krokiem w karierze aktorskiej Adler było dołączenie do Group Theatre założonym m.in. przez Lee Strasberga. Co ciekawe, Adler popadła w konflikt ze Strasbergiem, który hołdował przywiązaniu do emocji, z czym ona się nie zgadzała. „To nie słowa czynią występ”
Swoim uczniom radziła, by ich działania były definiowane przez aktywne czasowniki, gra powinna być dynamiczna. Działania postaci są ważniejsze niż wypowiadane przez aktora kwestie. To działania są istotne w występie. Dlatego Adler uważała, że aktor powinien zbudować tzw. słownictwo działań: (bohater IDZIE do sklepu, KUPUJE broń, ZABIJA inną postać – w ten sposób postać rozwija się poprzez działania).

Uzasadnienia
Podążając za naukami Stanisławskiego, Adler sugerowała, by aktor szukał uzasadnienia działań swojej postaci nie w tekście, a w samym sobie. Co motywuje bohatera? Dlaczego postępuje tak, a nie inaczej? Wybór aktora pomoże mu w określeniu działań swojej postaci. Adler zachęcała, by aktor formułował je w sposób, który doprowadzi do działań zewnętrznych, czyli fizycznych. Mówiła także, że istnieją dwa rodzaje uzasadnień: natychmiastowe i wewnętrzne. Te pierwsze, które odpowiadały impulsom Stanisławskiego, dają bezpośrednią przyczynę akcji, te drugie natomiast pobudzają do działania.

W zaproponowanej przez Adler technice, radziła ona aktorom dzielić sceny na mniejsze części: początek, środek i koniec, przypisując do nich odpowiednie uzasadnienia i działania. Zachęcała również do gimnastyki umysłu i używanie wyobraźni, a nie korzystania z osobistych przeżyć. Jednym z takich ćwiczeń jest “podróżowanie”, czyli wyobrażenie sobie, że pokonuje się jakąś drogę i reaguje przy tym na wszystko, na co można się natknąć, np. przeszkody na drodze, deszcz. W tym ćwiczeniu nie należy się ograniczać do zasad logiki.

Stella Adler podkreślała fizyczny byt postaci, czasem kosztem życia emocjonalnego: „Postać jest formą fizyczną (…). Wszystko, co mówisz, wszystko, co robisz, określa twoją postać. Z zewnątrz pochodzi to, co liczy się najbardziej w charakterze. Twoja fizyczna jaźń jest najbardziej interesującą rzeczą w postaci”. W 1949 roku założyła "Stella Adler Studio of Acting”, gdzie uczyła sztuki aktorskiej m.in. Marlona Brando, Judy Garland czy Roberta De Niro. Aktorka zmarła 21 grudnia 1992 w Los Angeles.

Technika Meisnera

Sanford Meisner
Sanford Meisner urodził się 31 sierpnia 1905 roku w Nowym Jorku. W dzieciństwie przeżył tragedię, jaką była śmierć brata. Nie mógł sobie poradzić z poczuciem winy, które było napędzane przez jego rodziców. Ukojenie odnalazł w grze na fortepianie, dlatego też wybrał studia muzyczne i marzył o karierze pianisty koncertowego. Jednak Wielki Kryzys zmusił go do porzucenia marzeń i pomocy rodzicom. Nauka w szkole muzycznej rozwinęła u niego słuch absolutny, co było później pomocne w nauczaniu aktorstwa. Doświadczenie statystowania przy filmie utwierdziło go w przekonaniu, iż aktorstwo powinno być jego celem w życiu. Studiował w Theatre Guild of Acting, gdzie poznał Lee Strasberga, z którym się zaprzyjaźnił.

Reaguj
Istotą techniki aktorskiej Meisnera było działanie i ćwiczenia pamięci. Aktor powinien spontanicznie powtarzać tekst, bez żadnych emocji, ponieważ te powinny pojawić się dopiero przy pracy z partnerem. Uważał, że jeśli aktor i postać nie mają wspólnego doświadczenia życiowego, sięganie do emocji w takim przypadku jest bezsensowne. Ważna była praca z partnerem, obserwacja i następnie reagowanie na zachowanie partnera, to wszystko budowało scenę.

Meisner, podobnie jak Adler, radził, iż nie należy się przejmować emocjami, ponieważ są one jedynie produktem ubocznym jakiegoś zdarzenia. Aktor powinien reagować dopiero, na to, co przyniesie mu partner. Tę niezwykłą technikę uważa się za oryginalna i skuteczną. Jak określił Meisner: “Aktorstwo to życie zgodnie z prawdą w wyimaginowanych okolicznościach”. Sanford Meisner zmarł 2 lutego 1997 roku w Los Angeles. Na jego technice wzorowali się tacy aktorzy, jak: Diane Keaton, James Franco, Robert Duvall czy Christoph Waltz.

Metoda Grotowskiego

Jerzy Grotowski
Jerzy Grotowski urodził się 11 sierpnia 1933 roku w Rzeszowie. Zapisał się w historii jako jeden z największych reformatorów teatru XX wieku. Aktorstwo studiował w Krakowie, następnie wybrał się na reżyserię do Moskwy, gdzie poznał System Stanisławskiego. Swoją metodę aktorską wypracował, inspirując się filozofią, buddyzmem czy teatrem orientalnym.

Laboratorium
Wraz z Leszkiem Flaszenem założył zespół teatralny nazwany Teatrem Laboratorium. Nazwa ta wynikała z utworzenia nowych metod aktorskich, które wiązały się z ogromnym treningiem psychologicznym. Aktorzy trenowali wspólnie, ale każdy z nich musiał indywidualnie dostosować elementy tych ćwiczeń. Grotowski podchodził do każdego aktora w sposób indywidualny, gdyż przecież każdy z nich jest inny i tak samo ważny. Zalecał także zdystansowanie się od uczuć, a wykorzystanie swojej odgrywanej postaci jako trampolinę, która umożliwi: „przeniknięcie w głąb, do tego co ukryte pod naszą codzienną maską”. Aktorzy, by grać w jak najbardziej naturalny sposób, powinni opracować tzw. partyturę, czyli pewien schemat, ale opracowany w bardzo elastyczny sposób. Należy reagować na impulsy dookoła, w tym grę partnera.

Metoda Jerzego Grotowskiego okazała się wielkim sukcesem i zasłynął dzięki niej w całej Europie. Wizytę Teatru Laboratorium w Stanach Zjednoczonych opisano jako ważne wydarzenie od czasu nowojorskich występów słynnego MchAT-u Stanisławskiego. Zmiana wizji
Co ciekawe, pod koniec lat 60 polski teoretyk zmienił swoje poglądy na temat wypracowanej przez siebie metody aktorskiej. Stwierdził: „Jeśli jest ona systemem [metoda gry aktorskiej] i jeśli ja ją pchnąłem w tym kierunku - przyczyniłem się do nieporozumienia; wynika stąd, że się omyliłem i nie należy tą drogą podążać, bo poucza < > więc służy temu, by uzbroić”.

Szeregi teatru Grotowskiego zapełniali m.in: Ryszard Cieślak, Maja Komorowska i Zygmunt Molik. Teatr rozwiązał się w 1984 roku. Jerzy Grotowski zmarł 14 stycznia 1999 w Pontederze.

Metoda Brechta

Bertold Brecht
Bertold Brecht urodził się 10 lutego 1898 w Augsburgu. W dzieciństwie zaczął pisać wiersze. Studiował medycynę i filozofię, lecz bardziej ciągnęło go na wykłady z literatury niż medycyny. Niemiecki teoretyk jest znany głównie od strony pisarskiej, ale odnosił on również sukcesy jako reżyser. Bertold Brecht był zaangażowany nie tylko w życie teatralne, ale i społeczne. Jego buntowniczy charakter najlepiej rozbrzmiewa w jego twórczości literackiej, m.in. w sztuce Człowiek jak człowiek czy operze Opera za trzy grosze. Brechtowi zależało na naturalnym, ale też humorystycznym ukazaniu rzeczywistości. Zaczął od scenografii, która miała być skrajnie minimalistyczna. Najbardziej zasłynął ze stworzenia teatru epickiego i zastosowanego w nim efektu obcości.

Teatr epicki
Uważał, że twórczość musi mieć wartość użytkową, dlatego prócz edukowania społeczeństwa poprzez literaturę, postanowił zrobić to samo z teatrem. Zaczął eksperymentować razem z Erwinem Piscatorem, ich zamiarem było jak najwierniej przedstawić rzeczywistość, poruszać ważne tematy, tj. wojna, rewolucja czy niesprawiedliwość społeczna. Chcieli stworzyć teatr, który sprowokuje widza do działania i zmieni społeczeństwo na lepsze. Brecht również fascynował się naukami Stanisławskiego, ale zaczął je studiować dopiero pod koniec życia. Współpracował z wieloma pisarzami, kompozytorami, reżyserami i aktorami, w tym z Elisabeth Hauptmann i Heinerem Müllerem. Bertold Brecht zmarł 14 sierpnia 1956 w Berlinie.